Էրիկ Վանյան «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիր Միջին դպրոց 6․10 դասարան 

Ցորենը   հացազգիների  ընտանիքի խոտաբույսերից  է։Ընդգրկում է ավելի քան 25 վայրի և մշակովի տեսակ։ Հայաստանում տարածված է 13 տեսակ։ Երկրագնդի ցամաքը զբաղեցնում է շուրջ 13, 6 մլրդ․ հա․ տարածք, որից առայժմ մոտ 1 մլրդ․ հա․ մարդ օգտագործում է գյուղատնտեսական նպատակներով։ Մշակվում է բույսերի ավելի քան 400 տեսակ, որոնց ցանքատարածքի մեծ մասը զբաղեցնում են հացահատիկային բույսերը՝ ցորենը, աշորան, գարին, հաճարը, վարսակը, կորեկը, եգիպտացորենը, սորգոն, բրինձը, հնդկացորենը։ Նշված բույսերը (բացի հնդկացորենից) պատկանում են հացազգիների ընտանիքին և ունեն մի շարք ընդհանուր բուսական հատկություներ։Մեր օրերում հացահատիկը ոչ միայն կարևորագույն սննդամթերք է, այլև՝ անասնապահության զարգացման հիմք։Ցորենի շատ տեսակների հայրենիքը Հայաստանն է։ 1930-ական թվականներին Հայաստանում (Կարմիր բլուր) հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են ցորենի ածխացած հատիկներ, և պարզվել է, որ 2, 5 հազար տարի առաջ այս տարածքում (Արարատյան դաշտում) մշակվել են միահատիկ ցորեն և ցորեն փափուկ   տեսակները։ Ցորենի ածխացած հատիկներ են հայտնաբերվել նաև Արարատի, Արմավիրի, Տավուշի մարզերում։ Օգտագործվում է հացի, ձավարի, մակարոնի, հրուշակեղենի արտադրության մեջ։

Օգտագործվում  է հացի, ձավարի, մակարոնի, հրուշակեղենի արտադրության մեջ։ Ցորենից ստանում են նաև սպիրտ, օսլա, դեքստրին, սոսինձ և այլն։Ցորենը սննդարար է, կալորիականությունը բարձր է, պարունակում է սպիտակուցներ (10-25%), ածխաջրեր (60-64%), ճարպեր (շուրջ 2%), թաղանթանյութ, վիտամիններ, ֆերմենտներ, ֆոսֆոր, երկաթ, կալցիում և [հանքային նյութեր։ Ծղոտն օգտագործում են որպես ցամքար և կեր, նաև թղթի, ստվարաթղթի և այլնի արտադրության համար։

Այծը  առաջին ընտանի կենդանիներից  է։ Մերձավոր Արևելքում ընտելացվել է 9000 տարի առաջ։ Ընտանի այծի նախնին վայրի բեզոարյան այծն է  և մինչ օրս հանդիպում են հունական կղզիներում, Հայկական լեռնաշխարհում, Հարավ-արևելյան Ասիայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածքներում։Էգ և արու այծերի մեծամասնությունը ունի մորուք, իսկ մարմինը ծածկված է մազերով։ Դրա երկարությունը և որակը կախված է ցեղատեսակից։ Օրինակ անգորական այծի մորթին երկար է և փափուկ, իսկ Քաշմիրը հայտնի է իր հաստ փափկափետուր մորթով։ Մորթու գույնը տատանվում է սպիտակից մուգ շագանակագույն, սև։ Ունի եղջյուրներ։Այծից ստացված հիմնական արտադրանքը՝ կաթ, միս, մորթի, բուրդ, կաշի։ Անգորական այծը տալիս է աճեցված բուրդ։

Վանի թագավորությունը Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծված մեծ պետություն էր, որ կարողացավ միավորել լեռնաշխարհի համարյա ամբողջ տարածքը։

Վանի թագավորությունը նրա հարավային հարևան և գլխավոր հակառակորդ երկրում` Ասորեստանում հայտնի էր Ուրարտու անունով։ Ուրարտու անվանումը Արարատ անվան փոփոխված տարբերակն է։ Բացի դրանից` մեզ հասած ուրարտական արձանագրություններում այն կոչվում է Բիայնիլի, այսինքն` Բիայնա երկիր։Թագավորության հիմնադիր արքա է հիշատակվում Արամեն, որը կառավարել է մ․թ․ա 860-840 թվականներին:
Ք. ա. 9-րդ դարի երկրորդ կեսին, այսինքն՝ մեզանից ավելի քան 28 դար առաջ, «Նաիրի երկրի արքա» Սարդուրի I-ը հիմնեց Տուշպա (Տոսպ, Վան) մայրաքաղաքը: Այդ մասին թողած արձանագրություններում նա ներկայանում է որպես «մեծ արքա, հզոր արքա, արքաների արքա»: Վանի թագավորության հզոր արքաներից էին Սարդուրի I-ը, Իշպուինի արքան և հատկապես Մենուան:
Մենուա արքայի օրոք Տուշպա (Վան) մայրաքաղաքին խմելու և ոռոգելու ջուր մատակարարելու համար կառուցվեց մոտ 72 կմ երկարությամբ ջրանցք, որը մինչև օրս էլ գոյություն ունի։ Ջրանցքի կառուցումն հաստատող սեպագիր արձանագրության մեջ ասվում է.
«Խալդյան զորությամբ Մենուան, Իշպուինիի որդին, մեծ արքան, հզոր արքան, արքան Բիայնա երկրի և տերը Տուշպա քաղաքի, այս ջրանցքը անցկացրեց։ Անունը(ջրանցքի) Մենուայի ջրանցք է»։
Մովսես Խորենացին այն պարզապես «գետ» է անվանում։Մենուային հաջորդեց իր որդին՝
Արգիշտի I-ը: Արգիշտի I-ի կառավարման տարիներին (Ք. ա. 786-764թթ.), Վանի
թագավորությունն իր հզորության գագաթնակետին հասավ: Էրեբունիից հետո Արգիշտի I-ը Արարատյան դաշտում` հիմնեց Արգիշտիխինիլի քաղաքը:
Արգիշտի I-ի հմուտ կառավարման շնորհիվ Վանի թագավորությունը դարձավ հզորագույն պետություն:

Վանի թագավորության հզոր արքաներից էր Ռուսա II-ը, ով կառուցել է Թեյշեբաինի քաղաքը, որն այսօր Երևանի Կարմիր բլուր հնավայրն է:

Վարժ․953

Դասավորել  կոտորակները

ա)աճման  կարգով

6/17,6/7,6/8,6/18,6/10,6/11

6/18,6/17,6/11,6/10,6/8,6/7

Վարժ․954

Համեմատել

ա)3/5  մ  <  3/4

բ)7/20 կգ  <   7/10  կգ

Վարժ․955

Լրացնել   աղյուսակը

Վարժ․965

724+700+676=2100      690+724= 1414

2100-1414=686     686+700=1386     2100-1386=714

676+714=1390      2100-1390= 710       724+710=1434   2100-1434=666      700+666=1366     2100-1366=734

Հավասար  համարիչ  ունեցող   կոտորակներից  մեծ      է  այն  կոտորակը,որի   հայտարարը   ավելի   փոքր  է։

Վարժ․952

Համեմատել

ա)3/4  >  3/5

4/7    <   4/5

բ)6/17  <   6/15

9/29 <   9/28

գ)7/123    <    7/103

25/142=25/142

դ)17/18=17/18

14/19  <  14/16

Վարժ․953

Դասավորել    կոտորակները

բ)նվազման   կարգով

7/35,7/15,7/8,7/24,7/31,7/9

7/8,7/9,7/15,7/24,7/31,7/35

Վարժ․954

Համեմատել

գ)2/5 լ  >   2/10  լ

դ)4/30  ժ  <    4/15

Վարժ․955

Լրացնել   աղյուսակը

Վարժ․965

450+1000+1550=3000      1550+850=2400     3000-2400=600     1000+600=1600      3000-1600=1400

450+1400=1850      3000-1850=1150

1150+1550=2700       3000-2700=300     1000+300=1300    3000-1300=1700

1․ Առավելագույնը քանի՞ լիալուսին է կարող լինել մեկ տարվա ընթացքում, եթե հայտնի է որ այն տեղի է ունենում 29 օրը մեկ:

1 ) 1

2) 12

3) 13

4) 29

2․ Քանի՞ թիվ կա 84-ից մեծ և 145-ից փոքր թվերի միջև։

1 ) 51

2) 12

3) 63

4) 61

3. Գտնել

35×4-35=105

արտահայտության արժեքի վերջին թվանշանը։

1) 8

2) 6

3) 5

4) 3

4․ Գտնել ամենամեծ յոթանիշ թվի թվանշանների գումարը։

1) 81

2) 63

3) 64

4) 21

5․ Խխունջը ցողունի երկայնքով օրվա ընթացքում բարձրանում է 3սմ, իսկ գիշերն իջնումէ 2սմ: 20սմ երկարությամբ ցողունի հիմքից սկսելով քանի՞օրում խխունջը կհասնի գագաթին:

1) 7

2) 18

3) 19

4) 20

6․  888+88+8+8+8  թվանշանների միջև քանի հատ + նշանը դնելով է հնարավոր ստանալ 1000թիվը:

1) 5

2)4 

3) 5 և 4

4) այլ պատասխան:

7․  Գտիր այն թիվը, որը բաժանվում է 4-ի և 9-ի։ Ինչի է հավասար այդ թվի թվանշանների գումարը։

1) 8

2) 6

3) 9

4) 4

8. Խանութում ստացան 120 տոննա ձմերուկ: Առաջին օրը վաճառեցին ամբողջ ձմերուկի կեսը, իսկ երկրորդ օրը՝ 10 տոննա: Որքա՞ն ձմերուկ մնաց վաճառելու։

Լուծում՝120։2=60     60-10=50

Պատասխան՝50  տոննա։

9. Բագրատն ունի 9 մետաղադրամ, յուրաքանչյուրը 2 ցենտ արժեքով, իսկ նրա քույր Աննան` 8 մետաղադրամ, յուրաքանչյուրը 5 ցենտ արժեքով։ Երկուսը միասին քանի՞ մետաղադրամ ունեն և ինչ արժեքով։

Լուծում՝9.2=18     8.5=40       40+18=58     9+8=17

Պատասխան՝17  մետաղադրամ  որոնք  արժեն  58   ցենտ։